4 mei-rede van mr. C.M.Roskam, uitgesproken op 4 mei 2011
in de ontvangstkamer van begraafplaats Duinrust – Beverwijk

Vrijheid

In de zomer van 1938 eiste Hitler het door de zogenaamde Sudeten-Duitsers bewoonde grensgebied van Tsjecho-Slowakije op. Europa vreesde oorlog. Maar het gevaar werd in september bezworen door de zogenaamde overeenkomst van München. Hitler kreeg volledig zijn zin. Er werd toen in het najaar van 1938 in Nederland uitbundig gevlagd. In bioscopen gebeurde het dat de zaal opstond en massaal het Engels volkslied zong als de architect van het akkoord, de Engelse minister Chamberlain, op het doek verscheen. Menno ter Braak noemde de reactie van het Nederlandse volk “Het verraad der Vlaggen”.
Zeven jaar en miljoenen doden later vlagde Nederland weer. Waarschijnlijk waren het dezelfde mensen, voor zover ze nog leefden tenminste.

Op 4 mei staan we stil bij al die mensen die in de tussentijd in en rond die oorlog hun leven gaven voor wat wij nu noemen “onze vrijheid”. En als we de beelden en verhalen uit die oorlog zien en lezen, als we vandaag de televisiebeelden uit Libië en Syrië zien, dan denken we te weten wat we bedoelen met “onze vrijheid”.
Oorlog en dictatuur plaatsen het leven in scherp licht. Ondanks alle ellende, ontbering en gevaren, ondanks de vaak aanwezige angst voor de dood, is er wel helderheid over de morele bakens. Over het onderscheid tussen Goed en Kwaad.
In tijden van oorlog en dictatuur is er sprake van onmiskenbare onrechtvaardigheid en daarom hebben velen juist een helder gevoel voor hoe je elkaar behoort te behandelen. Er wordt flagrant gelogen en daarom wordt actief gezocht naar wat wel en niet waar is. Het is heel duidelijk wie- en wat- het bij het rechte eind heeft en wie niet en wie dus jouw vijand is. Kortom, in tijden van oorlog en volksopstand schijnen de morele bakens vaak helder en weten we precies wat het betekent om “vrij” te zijn.
Overigens: dat de morele bakens in dat soort tijden helder zijn voor wie willen kijken, wil nog niet zeggen dat het iedereen gegeven is, die heldere signalen ook te zien. Ik herken wel wat Harry Mulisch bedoelt als hij zich afvraagt wat hij zou hebben gedaan als hij oud genoeg was geweest. Sommigen kregen het inzicht ook pas na de oorlog. Het is gelukkig niet aan mij om te oordelen.
En dan heb ik het nog niet eens over die talloze verhalen van verraad, lafheid of zelfverrijking.

Het is goed dat wij stil staan en hen eren die zich lieten leiden door het ideaal van vrijheid en dat moesten bekopen met de dood. Zij namen een positie in en dank zij hun heroïsch gedrag kunnen wij nu over vrijheid praten.
Het is goed stil te staan en hen te eren die vanwege hun geloof, ras of geaardheid het mikpunt waren van het Kwaad en werden uitgeroeid omdat zij niet pasten in het wereldbeeld van de dictator en zijn volgelingen.
Het is goed stil te staan en hen te eren die toevallig woonden in het schootsveld tussen Goed en Kwaad of toevallig in de buurt waren van het Kwaad, zoals de vijfhonderd jonge mannen die op zondagochtend 16 april 1944 in Beverwijk werden opgepakt en waarvan er heel wat niet meer terug kwamen.
Al die slachtoffers zijn gevallen in het gevecht dat er uiteindelijk om ging of wij in vrijheid kunnen leven. Let wel. Het ging niet alleen om onze bevrijding. Zij zijn ook en vooral gestorven voor onze vrijheid. En daarmee ontkomen wij juist op 4 mei niet aan de vraag wat wij doen met die door hen zo zwaar bevochten vrijheid. Wat heeft hun dood opgeleverd?

Vrijheid is niet makkelijk. In onze postmoderne democratische maatschappij zijn Goed en Kwaad vaak niet eenvoudig meer te herkennen. Veelal gaan ze hand in hand. Hoe vaak moeten we niet erkennen dat wij op de verkeerde momenten en voor de verkeerde gebeurtenissen “gevlagd hebben”.

Vrijheid is veel méér dan bevrijd zijn! Vrijheid is de opdracht om als leden van een samenleving naar elkaar en naar de toekomst keuzes te maken waarvan wij in meerderheid denken dat het de goede keuzes zijn. Daarvoor is wel nodig dat er binnen de samenleving gedeelde normen en waarden zijn. Maar die zijn er juist steeds minder. Als er al ergens overeenstemming over zou zijn, dan komen we niet veel verder dan verdraagzaamheid. Daar is niks mis mee, want dat is noodzakelijk om in vrede met elkaar te kunnen leven. Maar velen horen in de oproep tot verdraagzaamheid niet méér dan de uitnodiging om uit te gaan van een neutrale veelvoud aan normen. Zij voelen zich daardoor bedreigd in hun identiteit. Zij hebben daar geen antwoord op, juist omdat we leven in een wereld waar Goed en Kwaad zo moeilijk uit elkaar te houden zijn. Zij gaan opzoek naar hen die pretenderen wel te weten wat Goed is en wat niet. Helaas blijken deze gidsen vaak valse profeten te zijn, in plaats van vormgevers van het publieke geweten. Het resultaat van dit alles is dat wat ons samenbindt, steeds verder achter de horizon dreigt te verdwijnen. Vrijheid gaat zo ten onder aan individualisme, met de samenleving- en daarbij de meest zwakken voorop- als eerste slachtoffer.

Daarom moeten wij op 4 mei niet alleen de doden eren aan wie wij onze vrijheid te danken hebben. Ik pleit ervoor om op 4 mei ook stil te staan bij de kwaliteit van onze Beverwijkse samenleving. Ik spreek de wens uit dat het comité 4 mei een mogelijkheid vindt om dit vorm te geven.